آناتومی قلب انسان بسیار شگفت‌انگیز است. هر روز قلب انسان به طور متوسط حدود 100000 بار می‌زند و 2000 گالن خون را در بدن پمپاژ می‌کند.این حجم از فعالیت برای اندامی که حتی در اندازه یک‌مشت بزرگ نیست و وزن آن بین 200 تا 300 گرم است، کار بسیار زیادی است .در واقع قلب بیش از هر عضله دیگری در طول زندگی کار فیزیکی انجام می‌دهد.
قلب بین ریه‌ها در وسط قفسه سینه قرار دارد و از طریق شبکه شریان‌ها و سیاهرگ‌ها، خون را به اندام‌ها، بافت‌ها و سلول‌های بدن هل می‌دهد .خون اکسیژن و مواد مغذی را به هر سلول می‌رساند و دی‌اکسیدکربن و سایر مواد زائد ساخته شده توسط آن سلول‌ها را حذف می‌کند.
و اما چگونه می‌تواند تا این اندازه فعال باشد؟ برای پاسخ به این سؤال بیایید در کنار هم آناتومی قلب انسان را بررسی کنیم.
قلب چیست؟
قلب اندام عضلانی توخالی است که در نزدیکی دیواره قدامی قفسه سینه، درست در پشت استخوان سینه قرار دارد و تمام عملکردهای سیستم قلبی عروقی به آن بستگی دارد .همراه با مغز، مهم‌ترین اندام بدن است، در واقع مغز با پمپی کار می‌کند که خون مملو از اکسیژن را به طور مداوم در تمام نواحی و بافت‌ها به گردش درمی‌آورد.
جزئیات آناتومی قلب انسان
شکل و ابعاد
قلب اندامی ماهیچه‌ای، ناهموار و توخالی است. شکل آن تقریباً مخروطی است که شبیه یک گلابی وارونه در قفسه سینه جاگرفته است. محور قلب به سمت جلو و پایین است، به‌این‌ترتیب بطن راست کمی جلوتر از بطن چپ قرار دارد. در یک فرد بالغ وزن آن حدود 250-300 گرم است. ابعاد قلب تقریباً اندازه مشت است:
- طول قلب 12-13 سانتی‌متر
- عرض 8-9 سانتی‌متر
- ضخامت تقریباً 6 سانتی‌متر
آناتومی قلب انسان و مکان قلب
قلب در مرکز قفسه سینه، در فضای بین دو ریه به نام مدیاستن قرار دارد. در جزئیات، قلب در پشت استخوان سینه، جلوی ستون فقرات و بالای دیافراگم قرار دارد.
قلب یک عضله غیرارادی است
در آناتومی قلب انسان، ماهیچه‌های مخططی وجود دارند که بافت سازنده قلب را تشکیل می‌دهند. قلب نیروی لازم را برای فشار دادن خون به داخل رگ‌های خونی تولید می‌کند و برای این کار، در درجه اول از ماهیچه‌های قلب استفاده می‌کند .
البته ماهیچه‌های مخطط قلب، یک تفاوت اساسی با ماهیچه‌های مخطط در سایر قسمت‌های بدن دارد. بر خلاف سایر ماهیچه‌های مخطط که اجازه حرکات بدن را می‌دهند، عضله غیرارادی است، یعنی به لطف تکانه‌های الکتریکی تولید شده توسط همان سلول‌هایی که آن را تشکیل می‌دهند، به طور مستقل کار می‌کند.
ساختار دیواره قلب
بافت قلب میوکارد نام دارد. از بیرون، بافت قلب با غشایی به نام پریکارد پوشیده شده است. این دیواره قلب را در قسمت پایینی نزدیک به دیافراگم ثابت می‌کند و آن را شبیه یک کیسه دور آن می‌پیچد تا از قلب در برابر اندام‌های مجاور محافظت می‌کند. غشایی که دیواره داخلی آن را می‌پوشاند، اندوکارد نامیده می‌شود. از سوی دیگر، اندوکارد، میوکارد را در داخل می‌پوشاند و مانند یک‌پارچه نازک و محکم است.
در آناتومی قلب انسان چهار حفره جود دارد
در داخل، قلب به دو بخش تقسیم می‌شود که توسط یک سپتوم (تیغه‌ای که جنس آن مانند بافت رحم در زنان است) از هم جدا می‌شوند: بخش راست و بخش چپ .
هر بخش از قلب شامل دو حفره، یکی بالا و دیگری تحتانی است که به ترتیب دهلیز و بطن نامیده می‌شوند:
بخش سمت راست:
- دهلیز راست بالا سمت راست
- بطن راست پایین سمت راست
بخش چپ:
- دهلیز چپ بالا سمت چپ
- بطن چپ پایین سمت چپ
دهلیزها خونی را دریافت می‌کنند که از قسمت‌های مختلف بدن به طور پیوسته به قلب می‌رسد، درحالی‌که بطن‌ها خون را از آن خارج می‌کنند تا آن را به نواحی دیگر بدن بفرستند. دهلیز و بطن راست به‌صورت عمودی از دهلیز و بطن چپ توسط ورقه‌ای از بافت (سپتوم قلبی) جدا می‌شوندبنابراین قلب را به دونیم تقسیم می‌کند.
دهلیزها و بطن‌های مربوطه از طریق یک دریچه ارتباط برقرار می‌کنند: در سمت چپ دریچه میترال، در سمت راست دریچه سه لتی قرار دارد. اینها اجازه عبور خون را در یک‌جهت می‌دهند و آن از دهلیزها به بطن‌ها است.در قسمت بیرونی قلب می‌توان خطوطی به نام شیار را تشخیص داد که مرز بین:
- دهلیزها و بطن‌ها (شیار کرونر یا دهلیزی)
- دو دهلیز (شاخ‌های بین دهلیزی)
- دو بطن (شیارهای طولی)
سپتوم قلب
همان‌طور که گفته شد، سپتوم حفره ایست که قلب را به دو بخش تقسیم می‌کند. در داخل، دو سپتوم به نام‌های بین دهلیزی و سپتوم بین بطنی وجود دارد که قلب را به دونیمه مجزا تقسیم می‌کند. عملکرد آنها جلوگیری از هر نوع ارتباط بین دو دهلیز و بین دو بطن است.
بیشتر بخوانید: هرآنچه در مورد وریدهای واریسی می‌خواهید بدانید پیش روی شماست!
دریچه‌های قلب در آناتومی قلب انسان
قلب مجهز به دریچه‌هایی است که وظیفه آنها حفظ جهت جریان ایجاد شده توسط گرادیان فشار، در طول انقباض و شل شدن حفره‌های قلب (چرخه قلبی) است.
چهار دریچه قلب در آناتومی قلب انسان وجود دارد:
دو دریچه دهلیزی بطنی ( AV ) که از نظر ساختاری دهلیزها و بطن‌ها را از هم جدا می‌کنند:
1.دریچه میترال
- دریچه سه لتی
دو دریچه نیمه قمری ( SL ) که بین بطن‌ها و شریان‌های مربوط به آنها، یعنی آئورت و شریان ریوی قرار دارند:
- دریچه آئورت
- دریچه ریوی.
دریچه‌ها از غشاهای نازک اما بسیار قوی تشکیل شده‌اند که با هر ضربان قلب به طور هماهنگ باز و بسته می‌شوند و به طور معمول اجازه می‌دهند جریان خون در یک‌جهت در قلب حرکت کند و از رفلاکس آن جلوگیری می‌کند.
دریچه میترال (دولختی)
که بین دهلیز و بطن چپ قرار دارد، از دو فلپ و یک حلقه دریچه تشکیل شده است که فلپ‌ها را به قلب متصل می‌کند. رشته‌های بافت همبند (طناب‌های تاندون) لبه‌های آزاد لت‌های دریچه را به عضله قلب متصل می‌کند.
دریچه سه لتی (دریچه AV سمت چپ)
دارای سه فلپ الاستیک و متحرک است. همانند دریچه دولختی، عملکرد صحیح دریچه سه لتی شامل تعامل بین حلقه دریچه، طناب‌های تاندون، عضلات پاپیلاری و بطن چپ است.
عملکرد دریچه‌های نیمه قمری مشابه دریچه‌های AV است:
اجازه می‌دهند خون در جهت صحیح جریان یابد و از حرکت معکوس آن (از شریان‌ها به بطن‌ها) جلوگیری می‌کند. دریچه دارای ساختار مشخصه دم کبوتری است (فلپ‌ها در یک حلقه پارچه قرار می‌گیرند). دریچه آئورت و دریچه ریوی دارای سه فلپ هستند و موقعیت افست آنها با جلوگیری از برگشت خون به بطن بسته‌شدن رگ را تضمین می‌کند. این دریچه‌ها طناب تاندون ندارند.
دریچه نیمه قمری آئورت بطن چپ را به آئورت متصل می‌کند که خون اکسیژن‌دار را به کل بدن می‌رساند.
دریچه‌های نیمه قمری ریوی بین بطن راست و شریان‌های ریوی قرار دارند که خون مملو از کربن را برای اکسیژن‌رسانی به ریه‌ها می‌برند.
دریچه‌های نیمه قمری زمانی باز می‌شوند که فشار بطنی از فشار شریانی در پایین‌دست بیشتر شود: بنابراین خون می‌تواند از بطن‌ها خارج شده و وارد شریان‌ها شود. از سوی دیگر، دریچه‌ها زمانی بسته می‌شوند که بطن‌ها آزاد شوند و فشار بطنی کمتر از فشارخون می‌شود.
آئورت و شریان کرونر
قلب به رگ‌های خونی اصلی بدن انسان متصل است :
- ورید اجوف فوقانی، ورید اجوف تحتانی و سینوس کرونری که در دهلیز راست همگرا می‌شوند و خون را از شریان‌های کرونر حمل می‌کند .
- بطن راست به شریان ریوی متصل است .
- در دهلیز چپ، سیاهرگ‌های ریوی باز می‌شوند و خون اکسیژن‌دار را حمل می‌کنند که از ریه‌ها برمی‌گردد.
- در نهایت، بطن چپ به شریان آئورت متصل می‌شود .
دقت شود که:
در پزشکی، سرخرگ‌ها که شریان نیز نام‌گذاری می‌شوند، به تمام رگ‌هایی گفته می‌شود که از قلب خارج می‌شوند. برعکس شریان‌ها، به تمام رگ‌هایی که به سمت قلب می‌ریزند، ورید یا سیاهرگ می‌گویند. مسئله نام‌گذاری صرف‌نظر از محتوای خون است که میخواهد اکسیژن‌دار باشد یا خیر. به همین دلیل، در گردش خون کوچک، شریان‌های ریوی خون پر از دی‌اکسیدکربن (خون وریدی) را حمل می‌کنند، درحالی‌که سیاهرگ‌های ریوی خون اکسیژن‌دار (خون شریانی) را حمل می‌کنند.
آئورت بزرگ‌ترین شریان بدن انسان است. از بطن چپ سرچشمه می‌گیرد، ابتدا به سمت بالا و جلو هدایت می‌شود، سپس در خلف، قوس آئورتی را تشکیل می‌دهد که از آن سرخرگ‌هایی که خون را به مغز و اندام‌های فوقانی می‌رسانند منشعب می‌شوند: کاروتیدها (سر، گردن و صورت) و ساب کلاویا (سینه، شانه‌ها، بازوها، مغز). فراتر از قوس، آئورت به سمت قفسه سینه پایین می‌آید، در کنار ستون مهره‌ها، در سطح مهره چهارم کمری، به دو رگ بزرگ، شریان‌های ایلیاک تقسیم می‌شود. اینها تا شریان‌های فمورال گسترش می‌یابند که رسیدن خون به پاها به آن بستگی دارد.
شریان‌های کرونری، دو شریان بسیار مهم که قلب را تأمین می‌کنند، نیز از قسمت اول آئورت منشعب می‌شوند و در امتداد سطح بیرونی قلب قرار می‌گیرند. شریان‌های کرونر سیستمی را تشکیل می‌دهند که قادر به تأمین مداوم اکسیژن و مواد مغذی به عضله قلب است. در واقع میوکارد برای انجام تمام وظایف خود انرژی زیادی مصرف می‌کند.
قلب چگونه کار می‌کند؟
قلب ارگان مرکزی سیستم قلبی عروقی است:
خون کم اکسیژن را وارد ریه‌ها می‌کند (از اندام‌ها و بافت‌های محیطی بازمی‌گردد) تا در داخل ریه‌ها غنی از اکسیژن شوند.
خون اکسیژن‌دار (بازگشت از ریه‌ها) را در اندام‌ها و بافت‌های محیطی توزیع می‌کند.
قلب پمپ ارگانیسم است
عضله قلب به‌عنوان یک پمپ مکش و فشار عمل می‌کند که خون را از محیط دریافت می‌کند، آن را به داخل رگ‌ها فشار می‌دهد و دوباره به گردش خون می‌رساند. به لطف فعالیت قلب، خون به قسمت‌های مختلف بدن می‌رسد و تا سلول‌ها اکسیژن و تغذیه لازم برای زنده نگه‌داشتن را دریافت کنند.
سمت راست قلب (دهلیز و بطن راست) خون را از تمام بافت‌ها دریافت کرده و به ریه‌ها می‌فرستد، درحالی‌که سمت چپ (دهلیز و بطن چپ)، پس از دریافت آن از ریه، آن را به تمام بدن هل می‌دهد. خون در واقع در داخل ارگانیسم دو مدار جریان دارد که به آنها گردش کوچک و گردش بزرگ می‌گویند.
بیشتر بخوانید: بهترین دکتر قلب شمال تهران
انواع گردش خون در آناتومی قلب انسان
قلب دارای دو چرخه گردش خون است:
گردش کوچک
گردش خون کوچک، خون وریدی را از سراسر بدن، پر از دی‌اکسیدکربن و مواد زائد، از قلب به ریه‌ها می‌برد. در اینجا خون اکسیژن‌رسانی می‌شود و دوباره به روش زیر به عضله قلب بازمی‌گردد:
- جریان خون از قسمت فوقانی بدن (اندام فوقانی، گردن و سر) از ورید اجوف فوقانی جمع‌آوری می‌شود، درحالی‌که خون از سینه، شکم، لگن و اندام تحتانی به ورید اجوف تحتانی منتقل می‌شود .
- وریدهای توخالی خون را به دهلیز راست هدایت می‌کنند و از آنجا به بطن راست رانده می‌شود و از طریق شریان‌های ریوی وارد ریه‌ها می‌شود تا اکسیژن‌رسانی شود.
- در نهایت، سیاهرگ‌های ریوی خون غنی از اکسیژن را به قلب در دهلیز چپ برمی‌گردانند .
گردش خون بزرگ
گردش خون بزرگ از قلب شروع می‌شود و خون اکسیژن‌دار را به محیط می‌برد و سپس خون وریدی مملو از دی‌اکسیدکربن را به قلب بازمی‌گرداند. به بیان دقیق‌تر:
- دهلیز چپ خون اکسیژن‌دار دریافتی از سیاهرگ‌های ریوی را به داخل بطن چپ پمپ می‌کند.
- بطن چپ حرکات ریتمیک پمپاژ را انجام می‌دهد که با آن خون را با نیروی زیادی به داخل آئورت، شریان بزرگی که تمام شریان‌های گردش خون بزرگ از آن سرچشمه می‌گیرند، می‌راند.
- از آئورت، خون اکسیژن‌دار به گردش عمومی کل ارگانیسم تا مویرگ‌های شریانی وارد می‌شود .
- از مویرگ‌های شریانی، خون به مویرگ‌های وریدی می‌رود و سفر برگشت خود را به دو ورید توخالی که وارد دهلیز راست قلب می‌شوند، آغاز می‌کند.
سیستول و دیاستول
عضله قلب به لطف مراحل سفت و خودبه‌خودی انقباض و آرامش، جریان خون را در دو مدار گردش بزرگ و کوچک تضمین می‌کند. در مرحله انقباض یا سیستول، عضله قلب منقبض می‌شود و از طریق بطن راست و چپ، خون را به ترتیب به سمت ریه‌ها و به سمت بقیه ارگانیسم پمپ می‌کند.
در طول فاز اتساع یا دیاستول، عضله شل می‌شود و بطن‌ها دوباره با خون دهلیزها پر می‌شوند. در عمل، این مکانیسم هزاران سلول عضلانی واقع در بطن‌های دیگر را هماهنگ می‌کند و بنابراین به طور هم‌زمان منقبض می‌شود. فعالیت پمپاژ توسط یک سیستم هدایت الکتریکی محرک آغاز و کنترل می‌شود.
آناتومی قلب انسان و ضربان قلب
خون شریانی که در طول سیستول از بطن چپ خارج می‌شود از طریق آئورت و شاخه‌های شریانی بعدی حرکت می‌کند تا به مویرگ‌های بافت‌های محیطی برسد. در این سطح، وظیفه اصلی خون رساندن مواد مغذی و دفع مواد زائد است.
خون وریدی، فقیر از نظر اکسیژن و غنی از دی‌اکسیدکربن، از طریق ورید اجوف فوقانی به قلب بازمی‌گردد. با عبور از ریه‌ها، از دی‌اکسیدکربن تصفیه شده و دوباره با اکسیژن غنی می‌شود. خون خروجی از ریه‌ها از طریق سیاهرگ‌های ریوی به دهلیز چپ می‌رود و در آنجا به بطن چپ می‌رود و از آنجا از طریق آئورت به گردش درمی‌آید.
این توالی رویدادها به طور مستقل رخ می‌دهد و در شرایط استراحت از 60 تا 90 بار در دقیقه تکرار می‌شود. به طور معمول، هر ضربه 0.7 تا 1 دسی‌لیتر خون را به سیستم عروقی پمپ می‌کند، یا 5-6 لیتر در دقیقه. در موارد فعالیت بدنی شدید، ضربان قلب می‌تواند تا 180 ضربه در دقیقه یا بیشتر و حجم خون پمپاژ شده تا 25 لیتر در دقیقه افزایش یابد.
ضربان قلب تعداد دفعاتی که چرخه قلب در یک دقیقه انجام می‌شود را نشان می‌دهد.
بیشتر بخوانید: گرفتگی عروق قلب
مسیر خون در طول چرخه قلبی به‌صورت شماتیک در زیر نشان‌داده‌شده است:
ورید کاوا پایین ← ورید اجوف فوقانی ← دهلیز راست ← تریکوسپید ← بطن راست ← دریچه ریوی ← شریان ریوی ← ریه
فیزیولوژی آناتومی قلب
← ورید ریوی ← دهلیز چپ ← میترال یا بیسکوپید ← بطن چپ ← آئورت – نیمه لونار ← آئورت (60-70ml)
ضربان قلب چقدر باید باشد؟
در شرایط عادی، در یک دقیقه سیکل قلب حدود 70 بار اتفاق می‌افتد، بنابراین 70 ضربان قلب وجود دارد. در ورزشکارانی که به طور منظم تمرین می‌کنند، میزان استراحت به طور متوسط حدود 50 ضربه در دقیقه است.
دررابطه‌با قلب، اندازه گیری نبض تعریف شده و به‌صورت دستی و با قراردادن انگشت روی یک کشش شریان انجام می‌شود. معمولاً تشخیص ضربان در ناحیه مچ دست انجام می‌شود.
ساده‌ترین راه برای اندازه‌گیری ضربان قلب این است که به دنبال نبض حدود دو انگشت زیر پایه شست باشید. پس از شناسایی نبض‌ها، به ساعت نگاه کنید و شمارش کنید که در یک دقیقه چند پالس رخ می‌دهد. برای تسهیل عملیات، می‌توانید ضربان‌ها را به مدت 15 ثانیه بشمارید و سپس عدد را در چهار ضرب کنید: نتیجه مطابق با ضربان قلب است.
