ضربان قلب به معنای تعداد دفعات تپش قلب در طول یک دقیقه است و معیاری مهم برای سلامت قلب و عروق می‌باشد. محدوده طبیعی ضربان قلب در سنین و افراد مختلف متفاوت است. پزشکان می‌گویند که ضربان قلب در بزرگسالان باید بین 60 تا 100 بار در دقیقه باشد. به ضربان قلب بیشتر از 100 بار در دقیقه تاکی کاردی و به ضربان قلب کمتر از 60 بار در دقیقه برادی کاردی می‌گویند.

هر چه سن پایین‌تر باشد، تعداد ضربان قلب هم بیشتر است به شکلی که در نوزادان، محدوده طبیعی ضربان قلب بین 100 تا 200 بار در دقیقه است. با افزایش سن این میزان کاهش پیدا می‌کند. به شکلی تقریبا نیمی از افراد بالای 65 سال مبتلا به برادی کاردی هستند.

در این مقاله از وبسایت دکتر امید شافع، شما را با ضربان قلب و دو اختلال مهم آن یعنی تاکی کاردی و برادی کاردی بیشتر آشنا می‌کنیم.

ضربان قلب چیست؟

ضربان قلب، تعداد تپش‌های قلب در یک دقیقه است. مکانیسم‌های متعددی در بدن وظیفه کنترل ضربان قلب را برعهده دارند. این مکانیسم‌ها کمک می‌کنند تا میزان فعالیت قلب با شرایط محیطی و سطح فعالیت شما هماهنگ باشد. به همین دلیل است که هنگام ورزش کردن و یا در مواقعی که هیجان‌زده یا ترسیده‌اید، قلب شما تندتر می‌زند و هنگامی که در حال استراحت هستید، ضربان قلب شما به حد معمول خود باز می‌گردد.

با کمک این مکانیسم‌ها، بدن می‌تواند در مواقع موردنیاز با افزایش سرعت تپش قلب، نیاز بدن را تامین کند. بعضی از مکانیسم‌های عصبی و تعدادی از هورمون‌ها، مانند هورمون کورتیزول، می‌توانند بر فعالیت قلب تاثیر بگذارند.

ضربان قلب یک شاخص بسیار مهم برای سلامت سیستم قلبی و عروقی است. بالا بودن یا پایین بودن غیرطبیعی ضربان قلب، در تعداد زیادی از بیماری‌های قلبی عروقی دیده می‌شود و می‌تواند معیاری برای تشخیص این بیماری‌ها باشد.

آیا ضربان قلب با نبض متفاوت است؟

ضربان قلب و نبض با هم ارتباط مستقیم دارند ولی یکسان نیستند، این مسئله‌ای است که بسیاری از افراد را به اشتباه می‌اندازد. ضربان قلب به معنای سرعت تپش قلب در یک زمان مشخص است، در حالی که نبض به معنای احساس شما از تپش و ضربان قلب است که می‌تواند در نواحی مختلفی از بدن مانند: مچ دست، گردن، کشاله ران و پا احساس شود. تفاوت در تعداد و شدت نبض در نواحی مختلف بدن می‌تواند نشانه‌ای از ابتلا به بیماری‌های خاصی، مانند: بیماری‌های عروقی باشد. برای مثال در دایسکشن آئورت، ممکن است نبض دو دست و یا نبض دست‌ها و پاها با هم تفاوت داشته باشد و یا اصلا نبض در یک دست یا پاها احساس نشود.

هر بار که قلب منقبض می‌شود یا به اصطلاح می‌تپد، خون را درون شبکه‌ای از شریان‌ها و عروق به جریان می‌اندازد. با هربار تپش قلب، فشار شریان‌ها برای مدت کوتاهی بالاتر می‌رود، تا جریان خون در عروق به طور پیوسته ادامه داشته باشد. ما این افزایش فشار را به شکل نبض، در قسمت‌هایی از بدن که در آن‌ قسمت‌ها، عروق نزدیک پوست هستند و از روی ساختارهای استخوانی عبور می‌کنند، احساس می‌کنیم.

نبض در چه قسمت‌هایی از بدن احساس می‌شود؟

شما به راحتی می‌توانید نبض خود را در نواحی زیر احساس کنید (از انگشت اشاره و انگشت حلقه خود با هم استفاده کنید و محل را هم زیاد فشار ندهید):

• گردن (شریان کاروتید). از لاله گوش خود شروع کنید و انگشت خود را در امتداد صورت، مستقیما پایین بیاورید. وقتی به زیر استخوان فک رسیدید می‌توانید نبض خود را احساس کنید.
• مچ دست (شریان رادیال). کافی است کف دست خود را کمی به سمت بالا خم کنید. سپس دو انگشت خود را در امتداد قاعده شست، کمی پایین‌تر از محل اتصال مچ و دست قرار دهید. در این محل می‌توانید نبض شریان رادیال را احساس کنید.
• آرنج (شریان بازویی). انگشتان دست مقابل خود را روی گودی آرنج بگذارید و سپس انگشتان خود را کمی به سمت داخل و بالا حرکت دهید تا نبض شریان بازویی را احساس کنید.

یافتن نبض در این محل‌ها بسیار ساده است و با کمی تمرین می‌توانید به راحتی نبض خود را پیدا کنید. پزشک علاوه‌بر این محل‌ها، ممکن است نبض شما را در نواحی دیگری مانند: کشاله ران و پاها هم بررسی کند. یافتن نبض در این قسمت‌ها کمی دشوار است و نیاز به تمرین و آموزش دارد. چک کردن نبض در این نواحی، به پزشک در تشخیص بیماری‌های مختلف کمک می‌کند:

• نبض گیجگاهی (همسطح با مجرای گوش، و درست جلوتر از برآمدگی جایی که گوش به صورت می‌چسبد)
• قفسه سینه (نبض اپیکال، درست بالای قلب).
• شکم (نبض آئورت شکمی).
• نبض کشاله ران (شریان فمورال).
• نبض پشت زانو (شریان پوپلیتئال).
• نبض روی پاها (شریان تیبیال خلفی و پشتی پا).

هنگامی که نبض خود را پیدا کردید (آسان‌ترین مکان‌ها معمولاً گردن یا مچ دست هستند)، می‌توانید با شمارش تعداد نبض در 60 ثانیه(bpm)، تعداد ضربان قلب خود را بفهمید. راه‌های دیگری هم برای شمردن سریع‌تر ضربان قلب وجود دارد:

• تعداد نبض خود را در طول 10 ثانیه بشمارید. سپس عدد بدست آمده را در شش ضرب کنید.
• تعداد نبض را به مدت 15 ثانیه بشمارید. وقتی 15 ثانیه تمام شد، عددی را که شمردید در چهار ضرب کنید.
• تعداد نبض خود را برای سی ثانیه بشمارید. عدد بدست آمده را در دو ضرب کنید.

توجه داشته باشید، اعدادی که با این سه روش بدست می‌آورید، دقت کمتری نسبت به شمارش شصت ثانیه‌ای دارند.

سعی کنید محل گرفتن نبض به خصوص گردن را به هیچ وجه فشار ندهید.

بیشتر بخوانید: آنژیو گرافی قلب

آیا شنیدن صدای ضربان قلب در گوش طبیعی است؟

شنیدن صدای ضربان قلب در مواردی طبیعی است. برای مثال، زمان‌هایی که سر خود را روی بازو یا دست خود قرار می‌دهید، ممکن صدای وزوز مانندی بشنوید، که ناشی از تپش قلب است. این صدا با تغییر موقعیت و با برداشتن سر از روی دست باید از بین برود. اگر حتی پس از تغییر موقعیت هم همچنان صدا قطع نمی‌شود، باید برای بررسی‌های بیشتر به پزشک مراجعه کنید. بعضی مواقع بیماری‌هایی مانند فشار خون ممکن است عامل این احساس باشند.

تعداد ضربان قلب طبیعی چقدر است؟

تعداد ضربان قلب به سن، آمادگی جسمانی و سلامت کلی بدن بستگی دارد. هر چه سن پایین‌تر باشد، ضربان قلب هم بیشتر است.

محدوده مورد انتظار ضربان قلب، در حالت استراحت، برای کودکان عبارت است از:

• نوزادان (از تولد تا 4 هفتگی): 100-205 ضربه در دقیقه*.
• شیرخواران (4 هفته تا 1 سال): 100 تا 180 ضربه در دقیقه*.
• خردسالان (1 تا 3 سال): 98 – 140 ضربه در دقیقه*.
• سنین پیش دبستانی (3 تا 5 سال): 80 – 120 ضربه در دقیقه.
• سنین مدرسه (5 تا 12 سال): 75 – 118 ضربه در دقیقه.
• نوجوانان (13 تا 18 سال): 60 تا 100 ضربه در دقیقه.

در سنین بالاتر از 18 سال، محدوده مورد انتظار ضربان قلب در حالت استراحت، 60 تا 100 ضربه در دقیقه است.

اگر ضربان قلب در محدوده طبیعی نباشد چه؟

اگر ضربان قلب بالاتر یا پایین‌تر از محدوده طبیعی باشد، نشانه وجود یک اختلال یا مشکل است:

• تاکی کاردی: اگر ضربان قلب در حالت استراحت بیشتر از صد ضربه در دقیقه باشد، به آن تاکی کاردی می‌گویند.
• برادی کاردی: اکر ضربان قلب پایین‌تر از 60 ضربه در دقیقه باشد، به آن برادی کاردی می‌گویند.

توجه داشته باشید که این مقادیر برای همه افراد صدق نمی‌کند. ورزشکاران حرفه‌ای، مانند کسانی که در رشته دو استقامت فعالیت دارند، ممکن است در حالت استراحت به طور طبیعی ضربان قلبی در حد 40 ضربه در دقیقه داشته باشند، در حالی که این تعداد ضربان قلب برای یک فرد عادی بسیار خطرناک و حتی کشنده است.

اگر در مورد ضربان قلب خود نگرانی دارید، باید با یک پزشک متخصص مشورت کنید. علائم زیر را به یاد داشته باشید و در صورت بروز هرکدام از آن‌ها، به پزشک مراجعه کنید:

• ضربان قلب شما در حالت استراحت کندتر یا سریع‌تر از حد معمول و طبیعی است.
• حس می‌کنید نبض شما نامنظم است.
• هنگام گرفتن نبض، به جای حس ضربه، ارتعاش احساس می‌کنید.
• تپش قلب دارید.

بیشتر بخوانید: دکتر قلب تهران

منظور از آریتمی قلبی چیست؟

ریتم در انگلیسی به معنای نظم است و آ (a) هم در پزشکی پیشوندی است، که نشانه اختلال و کارکرد نادرست است. از همین تعریف می‌توان به معنای آریتمی قلبی پی برد. آریتمی قلبی یعنی بی‌نظمی ضربان قلب.

این بی‌نظمی ممکن است در سرعت ضربان قلب و یا در شکل ضربان قلب باشد. برای مثال، تاکی کاردی و برادی کاردی، یعنی تپش سریع‌تر یا کندتر از حد معمول قلب، خود نوعی آریتمی هستند.

تاکی کاردی چیست؟

همانطور که گفتیم، تاکی کاردی به معنای ضربان قلب سریع‌تر از حد معمول است. ضربان قلب طبیعی در سنین مختلف متفاوت است، برای مثال در بزرگسالان، ضربان قلب باید بین 60 تا 100 ضربه باشد. ضربان قلب بالاتر از 100 نشانه تاکی کاردی است.

در تاکی کاردی، قلب فرصت کافی برای پر شدن از خون را ندارد. این مسئله می‌تواند خطرناک باشد و باعث شود تا اکسیژن و مواد غذایی کافی به همه سلول‌های بدن نرسد.

گره سینوسی دهلیزی، به طور مرتب، سیگنال‌های الکتریکی را تولید می‌کند که در قلب حرکت کرده و باعث انقباض قلب می‌شوند. وقتی هیجان‌زده یا مضطرب هستید، گره سینوسی دهلیزی برای مدت کوتاهی، سیگنال‌های بیشتری تولید کرده و باعث می‌شود قلب با سرعت بیشتری بتپد. با آرام شدن و استراحت کردن، سرعت تپش قلب هم به حد قبل باز می‌گردد.

به این حالت تاکی کاردی سینوسی می‌گویند، که طبیعی است و نشانه مشکل یا بیماری خاصی نیست. انواع دیگری از تای کاردی هم وجود دارد که مهم‌تر از تاکی کاردی سینوسی هستند و می‌توانند نشانه‌ای از بیماری‌های قلبی و عروقی باشند.

تاکی کاردی‌های فوق بطنی

به تاکی کاردی‌هایی که منشاء آن‌ها از دهلیزها است، تاکی کاردی‌های فوق بطنی یا دهلیزی می‌گویند.

• فیبریلاسیون دهلیزی: در این نوع آریتمی، بین انقباض دهلیزها و بطن‌ها، هیچ هماهنگی وجود ندارد. این نوع تاکی کاردی، ممکن است باعث تشکیل لخته‌های خون و عوارضی مانند: سکته قلبی شود. فیبریلاسیون دهلیزی در زمینه سایر بیماری‌های قلبی و در مواردی در اثر جراحی‌های قلبی ایجاد می‌شود.
• فلوتر دهلیزی: در این نوع تاکی کاردی، سرعت انقباض دهلیزها، به 250 تا 300 بار در دقیقه می‌رسد.
• تاکی کاردی دهلیزی حمله‌ای (PAT): در این آریتمی، اشکال در عملکرد و نحوه پخش شدن سیگنال‌های الکتریکی در دهلیزها است.
• تاکی کاردی فوق بطنی حمله‌ای (PSVT): در این عارضه، اشکال در نحوه انتقال سیگنال‌های الکتریکی از دهلیزها به بطن‌ها است. سندرم ولف پارکینسون وایت (WPW) مثالی از این نوع تاکی کاردی است. در PSVT، ممکن است ضربان قلب به بیشتر از 100 و گاهی 250 ضربه در دقیقه برسد.

تاکی کاردی‌های بطنی

منشاء این نوع از تاکی‌کاردی‌ها، بطن‌ها هستند.

• تاکی کاردی بطنی: سرعت انقباض بطن‌ها بسیار بالاست. (بیش از 100 ضربه در دقیقه).
• فیبریلاسیون بطنی: در این نوع تاکی کاردی‌ها، اشکال در انتقال و پخش شدن سیگنال‌های الکتریکی در بطن‌ها باعث می‌شود بطن‌ها نتوانند به درستی منقبض شوند.

علائم تاکی کاردی

شدت علائم در افراد مختلف متفاوت است. بعضی از بیماران هیچ علامتی ندارند در حالی که بعضی دیگر از بیماران ممکن است علائم بسیار شدیدی داشته باشند.

علائم تاکی کاردی دهلیزی یا فوق بطنی عبارت است از:

• تنگی نفس.
• درد قفسه سینه.
• سرگیجه.

علائم تاکی کاردی یا فیبریلاسیون بطنی عبارت است از:

• سبکی سر
• سرگیجه.
• تنگی نفس.
• غش کردن.
• درد قفسه سینه.

برادی کاردی چیست؟

اگر ضربان قلب فردی کمتر از 60 ضربه در دقیقه باشد، مبتلا به برادی کاردی است. برادی کاردی می‌تواند خطرناک باشد زیرا ممکن است اکسیژن‌رسانی و تغذیه سلول‌ها را تحت تاثیر قرار دهد. با این حال بعضی از افراد به خصوص ورزشکاران حرفه‌ای، به طور طبیعی ضربان قلبی پایین‌تر از حد معمول دارند.

برادی کاردی ممکن است در هر سنی ایجاد شود، اما در افراد بالای 65 سال شایع‌تر است. ضربان قلب در سنین کودکی و نوجوانی بالاتر است و با افزایش سن کمتر می‌شود، به همین دلیل این مشکل در سنین کودکی و نوجوانی کمتر دیده می‌شود. اگر کودکی مبتلا به برادی کاردی باشد، باید به بیماری‌ها و نقایص مادرزادی قلبی شک کرد.

بیماری‌های ژنتیکی، مصرف داروها، آسیب به قفسه سینه، مشکلات تغذیه‌ای و اختلالات بلع، در کنار بیماری‌های مختلف قلبی و عروقی، از شایع‌ترین علل بروز برادی کاردی هستند.

همانطور که گفتیم، برادی کاردی در بعضی افراد شیوع بیشتری دارد:

• افراد بالای 65 سال. برادی کاردی در یک نفر از هر 600 فرد بالای 65 سال دیده می‌شود. بیشتر این افراد هیچ علامتی ندارند.
• افرادی که فعالیت بدنی زیادی دارند. افرادی که به طور منظم ورزش می‌کنند، به دلیل آمادگی بدنی بالا، ضربان قلب کمتری نسبت به سایر افراد دارند. برادی کاردی این افراد را تحت تاثیر قرار نمی‌دهد زیرا قلب آن‌ها خون را به طور موثرتری پمپاژ می‌کند.

بیشتر بخوانید: علائم گرفتگی رگ قلب

علائم برادی کاردی چیست؟

در بسیاری از افراد، برادی کاردی باعث بروز علامت خاصی نمی‌شود. با این حال اگر قلب نتواند به طور مناسبی نیازهای بدن را تامین کند، بروز علائم زیر محتمل است:

• تنگی نفس
• درد قفسه سینه (آنژین)
• خستگی
• تپش قلب
• مشکلات حافظه
• گیجی
• مشکل در تمرکز
• سرگیجه، سبکی سر و غش (سنکوپ)
• تحریک پذیری، بی قراری و تغییرات شخصیتی

علل برادی کاردی چیست؟

برادی کاردی ممکن است به دلایل مختلفی رخ دهد. در ادامه به تعدادی از شایع‌ترین علل برادی کاردی اشاره می‌کنیم:

• اختلالات الکترولیتی. عدم دریافت مقادیر کافی کلسیم، منیزیم و پتاسیم، می‌تواند بر فعالیت قلب تاثیر منفی بگذارد.
• بی اشتهایی عصبی. آنورکسیا نوروزا یا بی‌اشتهایی عصبی، یک نوع اختلال خوردن است که می‌تواند باعث برادی کاردی شود.
• التهاب. اگر لایه‌های مختلف قلب به علت عفونت و یا علل غیرعفونی درگیر التهاب شوند، ممکن است فرد دچار برادی کاردی شود. برای مثال می‌توان التهاب لایه‌ داخلی قلب (اندوکاردیت)، خود عضله قلب (میوکاردیت)، یا التهاب پرده دو لایه پوشاننده قلب (پریکاردیت) را مثال زد.
• عفونت‌ها. باکتری ایجاد کننده گلودرد استرپتوکوکی، درصورت عدم درمان مناسب، ممکن است به قلب و به خصوص به دریچه‌های قلبی آسیب برساند. به این بیماری رماتیسم قلبی می‌گویند. یکی از علائم شایع رماتیسم قلبی، برادی کاردی است.
• بیماری لایم. این بیماری در اثر عفونت با یک نوع باکتری ایجاد می‌شود، که با نیش پشه منتقل می‌شود. بیماری لایم به نام بورلیوز هم شناخته می‌شود و در صورت عدم درمان مناسب، ممکن است به قلب آسیب برساند.
• سندرم سینوس بیمار. در قلب، مجموعه‌ای از سلول‌ها به طور اختصاصی برای تولید سیگنال‌های الکتریکی تمایز پیدا کرده‌اند. این سلول‌ها گره سینوسی دهلیزی یا گره SA را می‌سازند. گره SA، به طور خودبه‌خودی تحریک شده و سیگنال‌های الکتریکی را تولید می‌کند، که باعث انقباض قلب می‌شوند. در سندرم سیسنوس بیمار، عملکرد گره سیسنوسی دهلیز دچار اختلال شده و نمی‌تواند به طور موثر سیگنال‌های الکتریکی را تولید کند.
• بلوک قلبی. بلوک قلبی یک اصطلاح بسیار کلی است که به هرگونه وقفه و اختلال در سیستم الکتریکی قلب اشاره دارد. این اختلالات باعث می‌شوند تا در روند تولید و انتقال سیگنال‌های الکتریکی در قلب، مشکل ایجاد شود.
• داروها. مصرف بعضی داروها، مانند: بتا بلوکرها، مسدود کننده‌های کانال کلسیم، داروهای ضد آریتمی، داروهای مخدر، لیتیوم و داروهای ضد افسردگی ، ممکن است باعث برادی کاردی شوند. برادی کاردی در زمینه مصرف بعضی از داروهای مخدر مانند حشیش هم دیده می‌شود.
• جراحی قلب. برادی کاردی عارضه بعضی از جراحی‌های قلبی است. برای مثال بعضی از بیماران پس از جراحی تعویض دریچه و یا جراحی ترمیم نقایض مادرزادی قلب، ممکن است دچار برادی کاردی شوند.
• پرتو درمانی. بعضی از بیماران مانند افراد مبتلا به سرطان، ممکن است نیاز به پرتودرمانی داشته باشند. پرتودرمانی به خصوص اگر در ناحیه قفسه سینه انجام شود، ممکن است عوارض قلبی مختلفی به دنبال داشته باشد.